Հայոց ցեղասպանության հարցը միայն հայ-թուրքական խնդիր չէ: Այս հարցն ուղղակի, թե անուղղակի ունի նաև երրորդ հասցեատեր` քրդերը: Իհարկե, կարելի է ասել, թե ի սկզբանե և այժմ էլ Ցեղասպանության հարցը զուտ հայ-թուրքական խնդիր չէ, այս խնդրին ներգրավված են երրորդ կողմեր` անհատներ, խմբեր, էթնոսներ, պետություններ, գերտերություններ… Սակայն քրդական գործոնը ոչ միայն վերաբերում է Ցեղասպանության անմիջական իրականացմանը, այլ վերաբերում է նաև մերօրյա աշխարհագրությանն այն պարզ բացատրությամբ, որ ինչպես Արևմտյան Հայաստանի, այնպես էլ քեմալականների օրոք բռնազավթված հայկական տարածքների զգալի մասում բնակչության ճնշող մեծամասնությունը քրդեր են:
Եթե նայենք բարոյական տեսանկյունից, քրդերն իրենց ներդրումն ունեն հայերի կոտորածներում, հայրենազրկման և թալանի գործում, սա հայտնի պատմական փաստ է: Իրավական տեսանկյունից էլ հայ-քրդական հարցը որոշակիորեն կապակցված է, այն է` Քրդստանի ստեղծումը նույնպես ամրագրված է Սևրի պայմանագրով, որի իրագործումն էլ մեր պահանջատիրության հիմնական հենասյուներից է: Ի վերջո, կա լրջագույն էթնիկ և աշխարհաքաղաքական խնդիր, որը վերաբերում է մեր օրերին, պատմական հայկական տարածքներն այժմ բնակեցված են միլիոնավոր քրդերով, որոնց գիտակցության մեջ ձևավորվում է այն, թե հայկական այս տարածքներն իրենց պատմական հայրենիքն է, իսկ սա, մեղմ ասած, վտանգավոր զարգացում է:
Այնպես որ, եթե խոսում ենք մեղավոր կողմերին Ցեղասպանության համար պատասխանատվության կանչելուց, ապա պետք չէ մոռանալ օսմանյան պետության, թուրք բնակչության հետ մեկտեղ քրդերի ունեցած դերը հայերի ցեղասպանության գործում: Եթե խոսում ենք տարածքային վերադարձի մասին, ապա կրկին պետք է հասկանանք, որ թեև տարածքները թուրքական պետության մաս են կազմում, սակայն այստեղ բնակվողների զգալի մասը քրդեր են:
Ուստի Ցեղասպանության և, ընդհանրապես, հայկական հարցի լուծմանն անդրադառնալիս պետք չէ աչքաթող անել քրդական կարևորագույն գործոնը, որը վերաբերում է ինչպես անցյալին, այնպես էլ ներկային և, առանց կասկած, ապագային: Ընդ որում, ապագայի տեսանկյունից քրդական գործոնը միայն իր կարևորությունն ավելացնելու միտում ունի՝ հաշվի առնելով վերը թվարկված իրողությունները:
Վերադառնալով պահանջատիրության հարցին` մտածելու տեղիք է տալիս` արդյո՞ք Հայաստանի Հանրապետությունն ունակ է տարածքային վերադարձի դեպքում մարսել Վիլսոնյան Հայաստանի (այսինքն` պատմական Հայաստանի ոչ ամբողջ տարածքի) քուրդ (և ոչ միայն) բնակչությանը, որը աճի մեծ տեմպեր ունի: Քրդերի դեմոգրաֆիկ աճը պակաս վտանգավոր չէ Անկարայի համար, որտեղ թուրք բնակչության ծնելիության մակարդակն ընկնում է, թուրքերի միջին տարիքն աճում, մինչդեռ Թուրքիայի երիտասարդ քուրդ բնակչությունը շարունակում է արագորեն աճել: Նման տեմպերի պահպանման դեպքում տասնամյակներ անց Թուրքիայի դեմոգրաֆիկ պատկերը կարող է անճանաչելի փոխվել: Սա հարց է, որի մասին պետք է մտածի ոչ միայն Թուրքիան, այլ նաև Հայաստանն ու հայ ժողովուրդը: Սա կարևոր հանգույց է մեր արդի պահանջատիրությունն ու սպասելիքները կառուցելու ճանապարհին:
Հայաստան-Թուրքիա հարաբերություններին կամ Հայոց ցեղասպանությանը նվիրված թեմաներում քրդական գործոնը մշտական սթափ դիտարկման, խորազնին ուսումնասիրման ու մանրամասն վերլուծության կարիք ունի: Թեև մեկ հոդվածը չի կարող ամբողջապես վերհանել Հայկական հարցում քրդերի դերակատարման թեման, սակայն պակաս կարևոր չէ ընդհանուր իրավիճակի գնահատումը՝ հարցի վերաբերյալ առավել իրատեսական պատկեր ստանալու համար...
Գևորգ Պետրոսյան, թուրքագետ